सही ही आपली ओळख असते. सही करण्यासाठी पेन आणि शाईसुद्धा पाहिजे. शाई
म्हणजे लिहिण्यासाठी वापरण्यात येणारा पाण्यापेक्षा घट्ट द्रवपदार्थ असं
म्हणता येईल. शास्त्रीय भाषेत सांगायचं झालं तर शाई हे एक कलिल द्रावण आहे.
कलिल द्रावण म्हणजे, उदा. शाईचे काही थेंब पाण्यात टाकले तर पाण्याला
शाईचा रंग येतो. पाण्यात शाईचे कण दिसत नाहीत. म्हणजे शाई पाण्यात विरघळली
आहे असं आपल्याला वाटतं. याच पाण्यातून जर प्रकाशाचा किरण टाकला तर
प्रकाशाचे किरण सगळीकडे पांगलेले दिसतात. शाईमध्ये असलेल्या पण पाण्यात न
विरघळणाऱ्या आणि डोळ्यांना न दिसणाऱ्या अतिसूक्ष्म कणांमुळे प्रकाशाचे किरण
पांगलेले दिसतात. अशा प्रकारचा जो द्रवपदार्थ असतो त्याला 'कलिल द्रावण'
असं म्हणतात. २५०० वर्षांपूर्वी माणसाला लिहिता-वाचता येत नव्हतं. अशा वेळेस स्वत:चं मनोरंजन करण्यासाठी मानवानं दगडामध्ये कोरीव काम करायला सुरुवात केली. हे काम आकर्षक दिसावं म्हणून त्यात कोळशाची बारीक पूड भरायला सुरुवात केली. अशा प्रकारे कोळशाच्या पुडीचा उपयोग रंग तयार करण्यासाठी होऊ शकतो असं लक्षात आलं. इजिप्तमधील लोकांनी कोळशाच्या पुडीत डिंक मिसळून काळा रंग तयार केला. या रंगाचा वापर कागदावर लिहिण्यासाठी केला. डिंक वापरल्यामुळं ही शाई खूपच घट्ट झाली. कागदावर शोषली जाणारी, प्रवाही शाई करण्यासाठी बरेच प्रयत्न करावे लागले. ओक झाडाच्या फांद्यांवर गाठी असतात. या गाठींची भुकटी वापरून शाई तयार केली. या शाईला लोकांची पसंती मिळाली. हा साधारण अकराव्या शतकानंतरचा काळ असेल. त्या काळात मुद्रणाचा शोध लागला नव्हता. चौदाव्या शतकात मुद्रणाचा शोध लागला आणि मुद्रित शाई कागदावर उमटली.
मुद्रणाची शाई, लिखाणाची शाई असे शाईचे प्रकार विकसित झाले. लिखाणाची म्हटल्यावर आपल्या डोळ्यासमोर लाल शाई, निळी शाई, काळी शाई असे वेगवेगळे प्रकार येतात. कारण आपल्याला फक्त शाईच्या रंगातील फरक दिसतो. त्या शाईचं अंतरंग दिसत नाही.
शाईचे अंतरंग
शाईत असलेल्या घटकांनुसार शाईचे काही प्रकार आहेत. उदा. कार्बन शाई. काजळी
हा कार्बनशाईतील महत्त्वाचा घटक. धातूचं पातेलं विस्तवावर ठेवलं की खालून
काजळी धरते. हा अनुभव आपण नेहमीच घेतो. काजळी हा एक कार्बनयुक्त पदार्थ
आहे. काजळी आणि डिंक हे पदार्थ शाई तयार करताना पूर्वीपासून वापरले जात
होते. काजळीमधील कार्बनचे अत्यंत बारीक कण सूर्यप्रकाशामुळं फिकट होत
नाहीत. कार्बन शाईनं लिहिलेल्या कागदावर जर आपण ब्लिचिंग पावडर टाकली तरीही
शाईचा रंग जात नाही, हे या शाईचे वैशिष्टय़. ओलसर दमट हवेचा या शाईवर
परिणाम होतो. आयर्न-गॉल या शाईत ओक झाडाच्या खोडावरील गाठीची पूड असते. या गाठी म्हणजे गॉल. याशिवाय फेरस सल्फेट हा महत्त्वाचा रासायनिक पदार्थ वापरतात. लोखंडाला इंग्रजीत आर्यन म्हणतात. लोखंडाचे लॅटीन भाषेतील नाव फेरस. या दोन महत्त्वाच्या पदार्थामुळेच या शाईला आयर्न-गॉल शाई असं नावं दिलं आहे. गाठींमध्ये टॅनिक आम्ल असते. टॅनिक आम्लाची फेरस सल्फेटबरोबर रासायनिक अभिक्रिया होऊन फेरस टॅनेट आणि सल्फ्युरिक आम्ल तयार होतं. फेरस टॅनेट पाण्यात विरघळतं. हे कण पाण्यात विरघळतात आणि कागदावर शोषले जातात, फेरस टॅनेटचे कण हवेच्या संपर्कात आले की हवेतील ऑक्सिजनशी त्याची अभिक्रिया होते. या अभिक्रियेत फेरस टॅनेटचं फेरिक टॅनेटमध्ये रूपांतर होतं. त्यामुळं शाईचा रंग प्रमाणापेक्षा जास्त गडद होतो. ही समस्या दूर करण्यासाठी थोडय़ा प्रमाणात ऑक्सिडीकरण कमी होईल असे पदार्थ मिसळतात. या अभिक्रियेत तयार झालेल्या सल्फ्युरिक आम्लामुळं शाईमधील आम्लाचं प्रमाण वाढतं. त्यामुळे पेनची निब खराब होते. आम्लाचं प्रमाण कमी करण्यासाठी शाईत कधी कधी अंडय़ाच्या कवचाची बारीक पूड घालतात. अंडय़ाच्या कवचात कॅल्शिअम काबरेनेट हे आम्लारी किंवा अल्कधर्मी रसायन असतं, त्यामुळं शाईतील आम्लाचं प्रमाण कमी होतं.
अ‍ॅनिलीन या प्रकारची शाई प्लॅस्टिकवर छपाई करण्यासाठी वापरतात. शिवाय मिथिल अल्कोहॉल, रेझिन, लाख हेही पदार्थ वापरलेले असतात.
शाईचे प्रकार
छपाई फक्त कागदावर होत नाही तर प्लॅस्टिकचे डबे, रंग ठेवण्यासाठी वापरण्यात
येणाऱ्या बादल्या यावर कंपनीची नावं छापलेली असतात. या शाईमध्ये विशिष्ट
प्रकारची रंजकद्रव्ये, मेण आणि रेझिन यांचाही वापर केलेला असतो.सर्वप्रथम
रंजकद्रव्यांनी कागदावर छपाई करतात. ज्या डब्यावर किंवा बादलीवर छपाई
करायची असेल त्याच्या पृष्ठभागावर छपाई केलेला कागद ठेवून विशिष्ट दाब आणि
उष्णता देतात. त्यामुळे अपेक्षित असलेली अक्षरं डब्यावर किंवा बादलीवर
उमटतात. या शाईला 'औष्णिक संक्रमण शाई' म्हणतात.
कागदाचा पृष्ठभाग असो
किंवा प्लॅस्टिक असो, शाई वाळणं महत्त्वाचं असतं. बाष्पीभवनानं शाई वाळते
तेव्हा हवेतील ऑक्सिजनचा परिणाम होतो आणि ऑक्सिडीकरणाची क्रिया होते. शाई
वाळण्याची क्रिया लवकर होण्यासाठी या शाईत वनस्पती तेल आणि रेझिन यांच्या
मिश्रणातून तयार केलेला ओलिओरेझीन हा पदार्थ वापरतात. या प्रकारच्या शाईला
'डिकॅल्कोलेनिया शाई' असे म्हणतात.
स्टॅम्प पॅडसाठी शाई वापरताना अशी
शाई वापरणे अपेक्षित असते की जी शाई स्टॅम्प पॅडच्या पृष्ठभागावर ओलीच
राहिली पाहिजे. पण कागदावर छापली गेली की वाळली पाहिजे. या शाईत इंडय़ुलीन
ब्लॅक या प्रकारातील रंजकद्रव्य वापरलेली असतात.
संगणकाच्या प्रिंटरमध्ये दंडगोलाकर आकाराचा एक भाग असतो. या दंडगोलावर कोरडी किंवा
द्रवरूपातील शाई पसरवलेली असते. प्लॅस्टिकची अत्यंत बारीक पूड करून त्यात
रेझिन मिसळलेलं असतं. ही शाई कोरडी असते. द्रवरूपातील शाई तयार करताना
आयसोपॅराफेनिक हायड्रोकार्बनचा वापर केलेला असतो.
एखादा संदेश फक्त
विशिष्ट व्यक्तीलाच समजावा अशी तुमची इच्छा असेल तर तुम्ही अदृश्य शाई
वापरू शकता. या शाईत दूध, फळांचा रस, साखरेचं द्रावण अशा पदार्थाचा उपयोग
केलेला असतो. या पदार्थानी लिहिलेली अक्षरं वाळल्यावर दिसत नाहीत. मात्र
त्याला उष्णता दिल्यावर तपकिरी रंगाची अक्षरं दिसू लागतात. पोटॅशियम
फॅरोसायनाइड किंवा टॅनिक आम्ल या रसायनांनी लिहिलेली अक्षरं रंगहीन दिसतात.
पण फेरिक क्लोराइड, फेरिक अलॅम या रासायनिक पदार्थामुळे हीच अक्षरं दिसू
लागतात.
- कुतूहल (नवनीत, लोकसत्ता)
दि. १२ - १५ सप्टेंबर, २०१४
No comments:
Post a Comment